Kalag-kalag

Hangtod karon dili pa gyod mahulma sa akong huna-huna kung unsa gyod ning gitawag nga kalag.



Aduna to'y ipanghadlok nako ang akong Lola (pwera kalag) kaniadto. Kung dili ko manihapon, mopasidaan siya: manungkab gani imong kalag unya matakloban sa kaldero, dili na gyod unya makagawas imong kalag.

Sa ato pa, ang kalag, gutomon sab? Ug mubo ra'g pasensiya ang kalag kay manungkab man gyod. Pero ngano man gud kung matakluban sa kaldero ukban bitaw gyod nang kaldero inigka-buntag. Sa akong linghod nga hunahuna kaniadto nakaingon ko nga ang kalag gamay diay kaayo. Kay makasulod man sa kaldero.

Samtang nagtapok-tapok mi human malubong ang akong lolo, kalit lang dunay alibangbang nga mitugdon sa dahon sa kakaw nga duol kaayo namo. Miingon dayon akong iyaan, ang inyong lolo o!

Misiga among mga mata. Sa hilom nakaingon ko nga mibangon diay si lolo gikan sa lubong unya nahimong alibangbang? Kurata ah! Kalag kuno tong alibangbang sa among lolo.

Sa ato pa, ang kalag, makalupad ug ang porma hayop. Maayo unta akong kalag mahimong buyog kay kung mahimong lamok aw maingon gyod nato nga mamaak ko'g hamis nga paa (sa manok).

Niadtong gawas sulod pa ko sa hospital, nagkita mi sa akong amiga. Pagkakita gyod niya nako misiga iyang budlat nga mata ug miingon: Hoy Dong, kaniwang na ba nimo, mura na man kag kalag!

Gitubag nako: Grabe sab nang imong mata simag pa man sa kalag sa embalmer!

Nangatawa na lang mi para dili intawon hangopon sa kalag.

Mas nadugangan akong kahibalo bahin sa kalag. Ang kalag diay, niwang! Wa pa man gud ko nakadungod nga naay miingon. Katambok na man nimo Day, mura na man ka'g kalag!

Nakaingon sab ko nga ang kalag maot. Paminawa ra gud ni ninyo:

Gakampat ra man nang imong make-up Ising uy, mura gyod kag kalag!

Nakadungog na ka'g naay miingon nga, ka-gwapa sa dalaga, mura ma'g kalag! Wala gyod.

Usa ka adlaw niana, nalingaw gyod ko kay malipayon kaayo among silingan, nagkanta-kanta, misayaw, basta saya gyod. Nakalitan na lang mi sa dihang migawas iyang mama dayong ingon:

Naunsa ka Bebot, nagsalimu-ang man ka. Mura man ka'g gikalag!

Misamot na gyod ko kalibog unsa gyod ning kalag. Kung masuko gani to si Tekla, moingon dayon to'g, kung mamatay gani ko, kalgon gyod tika (grrrr!!)!

Matag unang duha ka adlaw sa Nobyembre, pamilyar kaayo aang linya nga: mangalag nya mi sa inyo!

Ang buot ipasabot nga muadto sa balay dili aron manghadlok kundili aron mokaon ug bingka'g budbud.

Misamot ang akong kalibog. Apan bisan pa man, nakighi-usa ko sa mga tumutoo panahon sa kalag-kalag.

Ambot lang!

Visit also: Third Wave
Subscribe in a reader

Tumban Makapi-ang

Matud pa, ang damgo baliktad. Kung nagdamgo ka nga naambongan na ka, bali na - milaksot hinoon ka. Kung magdamgo ka nga nakaihi sa banig, bali na - wala ka nakaihi. Kung magdamgo hinoon ka'g baha, siguradong maka-ihi ka.

Apan naay nindot nga damgo. Kana kunong magdamgo ka nga nalibang, maayo daw na nga tilimad-on kay ang ta[*] nagsimbolo kuno na sa bulawa'g salapi. Sa damgo, kung mas daghan ang migawas, ang kwarta pod kuno nimo mangawas. Kung nagdamgo ka nga nakatunob og "inundok", swerte daw na sa suwertres. Ambot lang ha, pero katohuan-dili baya ning akong gisulti. Ayaw lang mo'g tuo kay wa man sab ta nagdali.

Nakahinumdum lang ko sa usa ka tigmo kaniadto. Bukid sa Malindang, tumban makapi-ang. Ang tubag: ta[*] o hugaw sa tawo.

Nagduda baya gyod ko nga nahimo ang maong tigmo kay kani-adto man gud kasagaran walay kasilyas ang mga tawo. Mao nga kung dili na mapugngan, modagan lang sa kasaginan, pwede sab sa kasagbutan. Apan, matod pa nila, mas hayahay sa kamaisan.

Mao tingali nga daghan ang naglagot sa usa ka advertisement nga nagkanayon, sa bukid walay papel, uy! Unsaon, sumpayan man sab og, ikiskis ang hagunoy, noy!

Mao na nga kung matumban ang "tinapok", mokingking intawon ang tiil. Lalim ba gud nang makatunob ka. Mao na nga ang maong "inundok" nga matumban, makapi-ang.

Kaniadto pa hinoon to. Karon, daghan na baya ang nagtukod ug kasilyas. Naa pa man gani toy gipanghatag nga toilet bowl sa among baryo. Sa ato pa nakakita ang kagamhanan sa maong suliran.

Ang saktong paghipos sa atong hugaw importante baya sab kay aron malayo sab ta sa mga sakit pa. Gani ang dili paghugas sa mga kamot, magdala man ug sakit. Unsa na kaha kung magpasad na ang "inundok". Tugdunan baya na'g mangtas nga lagong nga gusto gyod motungtong sab sa atong ilong.

Bisan pa sa mga kausaban sa atong katilingban, matod pa sa Department of Health (DOH), dili mokubos sa upat ka milyon ka panimalay ang walay kasilyas. Sa Environmental Health Report sa DOH niadtong 2006, sa 16 milyones ka mga panimalay sa tibuok nasud, upat ka milyon niini ang walay kasilyas. Ang upat ka milyon nga panimalay, nagkatag sa mga kabaryuhan, sa kabaybayunan, sa mga dagkong dakbayan ilabi na sa Manila ug Sugbo.

Mao tingali na nga bisan sa kamaayo nga mobansay og mga doktor, nars ug uban pa, sa atong mga kolehiyo ug unibersidad, padayon gihapon nga pi-ang ang ang kinatibuk-ang estado sa panglawas sa mga Filipino. Hinoon daghan man sa atong maayong doktor ug uban pang health professionals nanglangyaw man. Mao nga nga maingon nato gamay pa gihapon ang na-serbisyuhan sa atong mga banggiitang health professionals.

Gani daghan pang mga nagsakit nga mga Filipino ang mamatay na lang nga wala gani mahiling sa doktor. Mao nga aron dili kaayo ta masakitan og aron madat-ugan ang walay pagpakabana sa mga nangatungdanan, ingnon na lang nato nga sila gipaktol o gidautan. Sa ingon niiana, lana sa Biyernes Santo ra ang idapat. Igo na kana aron mabati sa masakiton nga siya gi-atiman.

Dili man sab tingali maayo nga ingnon nato nga ang upat ka milyon ka panimalay nga walay kasilyas mga hugawan. Kay sa tinuod lang, walay tawong gusto sa hugaw nga katilingban. Ambot kung angay bang isulti nga wala nanumbaling ang kaganhanan sa maong dugay na nga suliran. Angayan kaha nga ingnon nato nga tungod kini sa kawad-on ug kakabos mao nga dili na makakalot ang uban aron didto ilubong ang hugaw nga angay hiposon?

Walay bisan usa nga mabasol. Kitang tanan adunay tulubagon niini. Ang managsilingan, adunay tulubagon niini. Ang kagamhanan, adunay tulubagon.

Sa katilingban diin ang bug-at nga hinisgutanan mao ang paglinabayay'g politikanhong hugaw, dili ikatingala nga adunay hugawn'g inundok nga gipanglabay sa karsada; mga pinutos nga nanglutaw sa itom nga estero; ug hugawn'g tinapok nga gipiyestahan sa mga iro ug sa mga nagpaka-iro.

Magdamgo na lang ta uy!

Ambot lang!

*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), April 7 - 13, 2008 issue.

Visit also: Third Wave
Contact me: Send Mail
Subscribe in a reader

Pisotin

Sa pagdagsang sa itik (bebe) didto sa among baryo, midaghan sab ang mga pamaagi aron mas mulami pa ang nilutong itik. Paborito gyod ang patotin.

Pero dili man pagkaon ang akong hisgutan. Nalakbitan lang nako ang patotin ba tungod kay duol ra man ni sa sungog sa mga bata kaniadto nga "pisotin". Usbon ko, walay kalabutan ang "itik" sa pagkapisot.

Bakasyon na sab, daghan na sab ang magpatuli. Maayo na lang dunay daghan libre nga tuli. Kini ra bang mga bag-ong natuli makabaton ug talagsaong garbo. Mura'g paminaw niya, tinuod na gyod nga lalake kay lagi natuli na.

Dili lalim ning pisot - mapuno gyod sa sungog. Sa mga binatang away kaniadto, dili gyod malikayan ang sungog nga "Pisotin! Pisotin!" Aw, kung grabe na ang binatang bikil, maglinakagay aron magsinumbagay. Hahay, kining binatang away.

Pero ayaw ka, kay dunay mga dinagko nga away - duna sab linakagay'g sundang tungod sa sungog nga "Pisotin!". Aw, maingon nato nga ang masuko tinuod. Hinoon, kung dili masuko, tinuod man sab kuno.

Sa atong kalingban, tuki-on man gyod ning pagpatuli sa mga lalaki. Nahimo na man gud nga tipik ang pagpatuli sa atong kultura. Naandan na gyod ba.

Kini man gud kunong mga wala natuli, talawan. Pero dili baya tingali. Nganong manukmag man kung sura-surahon nga pisot. Sa ato pa, isog gyod.

Kining wala 'sab kuno matuli, magluspi (magluspad) lang, unya masumpo ang tubo. Wala pa napamatud-i kung tinuod kini nga mga tabi-tabi. Pero mao gyod ni ang gituhu-an sa kasagaran.

Kining pagpatuli lakip man gyod kuno sa "ritwal" aron mamahinong "hingpit" ang pagkalalake. Sama ra gud na sa bunyag.

Kining mga wala pa matuli dili sab kuno angay pakan-o'g batikon kay gahi tuli-on. Ambot tinuod ba. Wala pa man sab hinoon ko makadungog nga dunay labaha nga naputol o gunting nga napiko tungod sa kagahi. Panit ra baya na.

Ako lang gyod tambag sa mga pulitiko, ipatuli gyod intawon inyong anak kay panahon sa kampanya matuki gyod na. Ngano, kung pisot ang anak dili sila mahimong maayong mayor o gobernador? Mas maayo pa kuno ang pulitiko nga may anak nga adik sa ginadiling druga kay sa dunay anak nga ulitawo apan pisot.

Ambot lang!

*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), April 14 - 20, 2008 issue.

Basaha sab ang: Pisot


Visit also: Third Wave
Contact me: Send Mail
Subscribe in a reader

Napasmo

Uso na sab ang rally sa Pilipinas. Usahay ra ba kining mga raliyista mangabasa kay bisan ulan dili baya gyod na sila moundang; usahay sab kay paulanan sila sa bombero. Mao na mahalin gyod ang tambal sa sip-on ug trangkaso.

Naay poy daghang raliyista makalimot na la'g kaon - mangapasmo na hinoon.

Kini ra bang pasmo kuyaw kaayo. Duna to'y silingan namo kaniadto magsige la'g dagan unya pataka la'g yawyaw. Matod pa nila nabuyagan kuno sa dakong tabay. Naa sab miingon nga nasudlan kuno sa dili ingon nato. Gi-binukid na baya, naihaw intawon ang baboy'ng ogis pero wa man naulii.

Hala naunsa man nga napasmo ra man diay kuno to. Bisan pasmo ang "diagnoses" sa doktor-doktor sa baryo, kinahanglan gyod kuno una nga ma-confine sa "mental hospital" este "mental tree". Mao to nga gigaid siya sa pinutol nga dakong punoan sa Doldol.

Nakasulay na ba mo nga mapasmo? Kanang mapasaran ug kaon ba. Lain lain man ang bati-on ana. Naay uban labdan ug ulo, naay mura kuno sila'g maglutaw sa hangin, naay mura kuno'g mabuyong kay mua'g motuyok kuno ang palibot. Mao tingali nga kung magrabehan ang pasmo yabag gyod ang labas.

Sayon ra kuno ang tambal sa pasmo. Katong akong iyaan (namatay na ra ba intawon) maayo kaayo mohimo ug himasmo. Ambot giunsa basta pabukalan man to niya ang dukot, ice, ug uban pa. Dili kaayo ko kasabot nganong naay ice nga i-apil ug pabukal. Basta, dili man ta kabuot.

Pwede sab kuno ang itlog nga bisaya (itlog sa manok-bisaya). Paligid-ligiron kuno sa abuhan unya ipasuyop sa pasyente este sa napasmo.

Bisan asa may nagkadaiyang bersyon panghimasmo. Unsa man kini, ang akong nabantayan, aduna man sab epekto. Kung si Noy David pay pasultihon, "mosalir gyod pre".

Sa ka-moderno sa panahon, kinaraan lang gihapon ang pamaagi sa pagtambal sa mga baryong mura'g gitalikdan sa mga naa sa katungdanan. Maayo na lang gani naay kamunggay nga ikapuga sa mga samad sa pagpasagad; kung wala, ambot lang kung may antibiotic ba nga sarang madapat aron ang samad dili madala sa lubnganan.

Mura ang katilingban man tingali ang napasmo. Napasmo kaha sa kamatuoran nga angay masayran? Dili lang sab ta magpalabi kay basin mabutdan na hinoon ta sa mga kahiwi-an.

Taym pa, nakapaniudto na ba ko?

Pasmo kang bata ka!

Ambot lang!


Visit also: Third Wave
Contact me: Send Mail
Subscribe in a reader


*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), March 10 - 16, 2008 issue.

Ang Kinaiyang Sugbuanon

Ang Kinaiyang Sugbuanon - Balak-Harana, Pamalaye, Kasal ug Kulasisi sa Hari usa ka pasundayag nga kulba-hinam nakong gipaabot. Masaksihan kini karong Marso 15, 2008 (adlawng Sabado), 7:00 PM, sa Cebu International Convention Center (CICC).

Kini usa ka proyekto sa Tipiganan sa mga Handumanan sa Kinaiyang Sugbuanon Foundation pinanguluhan ni Dr. Jose R. Gullas. Ang ticket, P50.00 and P100 ug mapalit sa The Freeman, UV Alumni Center, Globe - SM, Ayala and E-Mall Business Centers. Adunay mga poster bahin niini. Tua didto ang detalye bahin 'ticket' sa maong pasundayag.

Ang "Kinaiyang Sugbuanon" mao ang pasundayag nga dili angay palabyon sa mga nahigugma sa kulturang Subbuanon.

Sa pagligid sa panahon, daghan na ang mga nausab sa kinaiyang Sugbuanon. Ang uban niini namilegrong malubong na lang sa kalimot.

Apan adunay mga naningkamot sa pagkoykoy sa mga anib sa kagahapon aron molab-as sa panumduman sa matag usa ang maanindot nga kinaiyang Subuanon. Usa sa mga makabintaha niini mao ang mga batan-on nga wala intawon makasinati sa 'kinaiya' sa kagahapon.

Niay mga pangutana si Leo Lastimosa sa iyang sinulat bahin sa Kinaiyang Sugbuanon.

Kahibawo ka ba unsay Kulilising Hari? Kahibawo ka ba unsay binayloay sa dagkong mga tawo atol sa pagpamaye sa lalaki sa iyang pangasaw-unon? Kadungog ka na tingali sa harana. Apan kahibawo ka ba unsaon ni paghimo? Unsaon pagpadayon sa babaye kon ganahan siya sa haranista? O unsaon niya pagbalibad?

Sa maong mga pangutana wala gyod koy matubag. Una pa gani nakong nadungog ang Kulilising Hari. Unsa kaha na sa? Wala pa sab ko nakasinati nga mangharana. Wala sab ko nakasaksi sa tinuoray nga harana.

Pagkadaghan pa gyod diay nga angay nakong mahibaw-an sa kaugalingong kultura. Maayo na lang adunay mga nagpasi-ugda ug pasundayag sama sa "Kinaiyang Sugbuanon".

Salamat Dr. Jose "Sir Dodong" Gullas.

Kita na lang ta ninyo sa CICC.

Ambot lang!


Visit also: Third Wave
Contact me: Send Mail
Subscribe in a reader


*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), March 17 - 23, 2008 issue.

Manilenya in Mahayag

Nagmahay gyod ko nga wala ko mitan-aw sa New Yorker in Pasil, ang adaptation sa New Yorker in Tondo (one-act play by Marcelino Agana Jr.) nga gipasundayag dinhi sa Sugbo. Hinoon, dili ra man sab sa Sugbo dunay "New Yorker". Kami sab duna pero dili New Yorker kundili "Manilenya in Mahayag". Si Pangging C. ang "classic" nga Manilenya in Mahayag (Sta. Cruz).

Dili ikalimod nga daghan kanamo gikan sa among lungsod manglangyaw intawon aron manarbaho o dili ba magnegosyo sa laing lugar. Naay nanglangyaw sa Sugbo, tuay mamimpalad sa Manila, ang uban sab, nanginabuhi sa New York. Wala man miy silingan nga nga miadto ug New York, mao nga wala koy masugilon bahin sa New Yorker in Mahayag.

Human sa high school graduation, namimpalad dayon si Pangging sa Manila dili aron mag-artista kundli aron manarbaho. Paglabay sa duha ka tuig, sa dihang himatayon na ang buwan (Abril kadto), miuli si Pangging. Daghan kaayo siya'g dala, duha ka dako nga bag, kanang naay ligid ba; naay gibitbit nga plastic, naay usa ka lata nga biskwit.

Unang nakamatikod sa iyang kausaban ang akong ig-agaw nga nagtungha pa kaniadto sa elementarya. Gipangutana siya, "Hoy bata, saan ba dito ang bahay ni Dabid (David)?" Bisan nakuratan, gitudlo intawon ni Dodoy ang balay ni David sa silangang bahin, tunga-tunga sa basakan. Taym pa, nakalimot na diay siya?

Daghan kaayo siyang nalimtan human milabay ang duha ka tuig. Nakalimot siya sa ngalan sa mga silingan, sa mga kadula kaniadto. Nakalimot sab siya nga kaniadto motaak siya sa lapok; sa dihang bag-o pa siya miabot, "kadiri" daw. Aw, iyaha sab na, pero ang nakasakit kay iya pa gyong ipadungog sa mga pobre ug nagkalapok pa gyod nga mga nag-uma. Nakalimot gyod siya diin siya gikan. Maayo gyong bayhana mag-inartista!

Sama kang Kikay (sa NewYorker in Tondo) nga nahimong Francesca, daghan sab nalimtan si Pangging. Mas labi niyang nalimtan ang iyang sinultihan. Naunsa man oi, nga dili na man siya makamao magbinisaya. Ambot kaha sa ilang balay kung magtinagalog ba gyod siya, basta sa iyang pagsuroy-suroy sa baryo daghan gyod intawon naglisod kay lalim baya ka'g magsige'g tagalog ang iyang makahinagbo. Paglabay ug pila ka bulan, nawala naman ang "Bakit" ni Pangging. Naulian na siya. Karon, malipayon nang nanimuyo si Pangging uban kang Giovanni uban sa ilang anak. Ambot kung karon, makabalo na ba kaha siya mokaon ug nilung-ag nga saging nga ituslob sa ginamos.

Sa dihang gipangutana siya asa siya nagtrabaho sa Manila kaniadto, miingon siya. "Basta, naa gyod sa sentro sa Manila". "Asa man gyod?" "Sa Antipolo." Hala ka! Hehehe...

Lisod talikdan ang gigikanan. Dili man gyod tingali ta makalimot kung dis-a ta gikan. Naa tingali gamay nga kausaban sama sa tonada sa sinultihan pero imposible nga dili na gyod makamao o makasabot sa unang nakat-onang pinulungan.

Maayo gani sa Antipolo ra siya. Unsa na kaha kung sa Hawai siya? Aloha! Kung sa Mexico, mahimo siyang, Marimar!

Ako kaha no, kay moadto ra ko'g laing kalibutan, particularly, Jupiter. Unsa kaha inig-uli nako? Makaila pa kaha ko nga kaniadto, tawo ko?

Ambot lang!

Visit also: Third Wave
Contact me: Send Mail
Subscribe in a reader


*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), October 22-28, 2007 issue.

Sayaw ta Inday

Maulaw gyod ko mosayaw. Maulaw ko mosayaw, labi nag naay magtan-aw.

Matod pa ni Cecile Guidote Alvarez, kabahin na gyod daw sa matag Filipino ang pagkahilig sa sayaw ug pag-awit. Nagsugod ni sa ato pang mga katigulangan. Gigamit ang sayaw isip paagi sa pagpagawas sa gibati, sama sa sayaw sa paghigugma, sayaw sa pagpakasal; naa sab mga sayaw sa kamatayon, sayaw sa pagtintal; sayaw sa kalipay, sa kasakit ug kadaugan; basta daghang klase sa sayaw.

Apan dunay sayaw nga dili nako malimtan, ang sayaw sa Senado; ang sayaw sa mga politiko - kay sa akong tan-aw, ang ilang sayaw, dili lamang simpleng sayaw. Kagahapon, gipatukar na usab ang CHA-CHA. Nanayaw na ba sab kita?

Sa gikaingon ko na, maulaw ko nga mosayaw. Apan sa sayaw nga gipasi-ugdahan pag-usab, aw dili man tingali gyod ko moapil ug sayaw, pero dili nako mapasaylo ang akong kaugalingon kung dili ko magtukaw samtang sila magsayaw.

Samtang wala pa nabugnaw ang sabaw sa NBN deal, ug samtang naa na sab giluto nga "sabaw" para sa pasko kuno - ang pag-apod apod ug salapi sa mga congressman ug governor; kagahapon gibanhaw ni Presidente ang Cha-Cha (Charter Change) pinaagi sa iyang pagmugna ug usa ka "panel" aron maoy maghimo sa gitawag nga "Roadmap to Federalism by 2012".

Roadmap to Federalism by 2012. Ano man ni nga sapat 'to man? (Unsa na man sab ning mananapa Dong?)

Mura lang gud nig moingon ko nga "ang pagpakasal sa batang buotan sa 2012". Plano ba. Mura'g flowchart nga naglangkob sa mga detalye diha sa pag-usab sa atong pang-gobyerno gikan sa Unitary ngadto sa Federal form of government. Nga sa ato pa, sa 2012, atong usbon ang atong batakang balaod aron mausab ang atong pang-gobyerno.

Naukay gyod dayon ang kadaghanan. Daghan man god mabalaka kung hisgutan na ang pag-usab sa batakang balaod. Daghan dayong magduda. Sa dili madugay, maghuot na sab ang sakyanan sa kadalanan kay naay mag-rally. Sa dili pa ta moapil ug sadsad (sayaw), tukion sa nato kini pag-ayo.

Plano pa man hinoon kini. Dili dayon angay nga supakon dayon kundili angay nga tukion.

Gikinahanglan ba gyod nato ang Federalism? Haom ba kini alang kanato? Sa dili pa ta moyawyaw ug maayo, timbangon sa nato ug maayo.

Taym pa, angay sab gyod tingali nga masabtan pag-ayo sa katawhan unsa ang Federal form of government aron matuki unsa ang mas haom para kanato.

Kini kaha ang makasulbad sa atong problema?

Haom ba para kanato ang Federalism ug Presidential form (ex. United States, Venezuela)? O mas haom ang Federalism ug Parliamentary form (ex. Australia, Germany, India)? Komplikado diay no? Mao nga nagkinahanglan pa gyod ni ug igo nga panahon. Maayo tingali nga ipadayag ug ipasabot nila pag-ayo ug unsa ni basin diay ug makaayo ni sa kinabag-an.

Pasayawa ko Day
Sayaw lang sa uban
Cha-cha man ang gusto ko
Nganong cha-cha, nga naa may uban

sayaw na lagi ta Day
Di lagi ko kay wa akoy gusto
hala yawyaw
unsay yawyaw
yawyaw diha sa media

Watatits, mga brayt na ang kadaghanan, dili na magpailad sa yawyaw lang. Kabalo sab baya mi mag-research ug dili lang mi magsalig sa one-sided opinion nga gipatukar sa kahanginan.

Mao nga kining mga babaye nga kusog magpasakit ug lalaki, kinahanglan nga magbag-o na gyod kay hapit na moabot ang 2012. Unsa gyod kaha no sa 2012, magpakasal sa huwes o sa simbahan? Sa babayeng buotan o sa babayeng maldita? Sa maestra o sa estudyante? Sa gwapa apan morena? O sa maot nga chinita? Unsa man gyod oi!! Taym pa, naa ba koy pakaslan sa 2012? Plano ra man ni.

Sayaw na lang ta oi!

Ambot lang!

Inu-tel

Mao kini ang hulagway sa among baryo kaniadto. Mura'g lunang ang karsada. Walay sakyanan nga makalapos. Walay koryente ug layo ang tindahan. Sa sunod baryo nga maoy agian paingon sa provincial highway, lawas ra sa lubi ang gihimong tulay. Magtuya-tuya intawon inig-agi sa mga pobreng lumulopyo. Ang mga irrigation canals, dagko kaayo ug mabaw; moawas pa inig-baha. Walay maingon nga "safety" nga tubig mainom ang kadaghanan.

Sa dihang gi-implementar ang Comprehensive Agrarian Reform Program (CARP), nahimong Agrarian Reform Community (ARC) ang among baryo. Hinay-hinay, nabati namo ang presensiya sa gobyerno. Salamat sa gobyerno, mao na ni karon ang hulagway sa among baryo. Nindot na ang dalan, dili pa hinoon sementado apan dili na mi maulaw kung moagi si Bai Ramses sakay sa inyang Toyota Innova. Salamat sa salapi ZOPAD (Zone of Peace and Development) ug sa National Irrigation Administration (NIA), sementado na ang main irrigation canal. Kontrolado na ang dagan sa tubig ug wala nay magbuno tungod sa tubig panahon sa ting-init. Ang ZOPAD, winisik na sa "kalambuan" nga nalatid sa "Peace Agreement sa GRP ug MNLF". Salamat sa tulay ng pangulo (salamat Gloria) kay bisan ang bulduzzer ni Ma'am Tikya ang moagi dili na intawon mi mapangulbaan. Siyempre, safety na ang tubig nga giinom sa mga taga-baryo kay naa na may water system. Gi-schedule lang ang tubig, pero maayo na lang. Dili na baya luwas imnon ang tubig gikan sa poso kay mi-absorb na daw sa ilawom ang chemicals ug artificial nga abono nga gigamit sa mga mag-uuma. Salamat sa salapi gikan sa CARP ug sa LGU kay naa nay luwas nga tubig ilimnon. Daghan pa baya gyod ko'g angay ipasalamat. Dili na sab diay mag-antos ang mga bata sa ilang pagtoon kay naa nay koryente, tiaw mo na? Maayo kaayo ang gobyerno oi. Ingon gani si Gloria, nga sa 2010, naa nay koryente ang tanang baryo sa Pilipinas. Pakpak tanan!

Apan matag uli nako, mura man gyod ko'g maanognan magtan-aw sa taas nga communication tower nga gitukod tapad sa barrio hall sa Sta. Cruz, pila na ka tuig ang milabay. Wala pa gyod ni magamit sukad. Abi man gani nako ug sa Smart to nga tower pero sa gobyerno man diay kuno.

Ang among baryo usa lamang sa gatosan ka mga barangay sa Quezon, Negros Oriental, Lanao del Norte, Zamboanga del Sur, Zamboanga del Norte, Nueva Vizcaya, and Misamis Occidental (Phase 1 of the Project. See the CICT Report) diin gibutangan ug dili moubos sa tulo ka telephone booth ubos sa programang “Telepono sa Barangay" (TSB) Project nga gigastohan ug binilyon ka pesos. Salamat unta sa telepono sa baryo kay maka-phone pal na ta, apan inutil man, kay dili magamit.

Aron matukod ang “Telepono sa Barangay" (TSB) nangutang ang gobyerno ug $170 million. Hala kadako no? Pila na ka sakong bugas mapalit ana weng? Sa tuig 2007 lang ni ha, kinahanglan mobayad ta ug (almost) P250 million isip amortization. Unsa na ba ni kadako nga kwarta, bai Ramses? Yuna pa, pwede na kaha ko kasugal ana sa Las Vegas, ma'am Darlene? Pila na kaha ka libro ang mapalit ana no aron maapod-apod sa mga wala intawo'y mabasa? Miingon sila nga basta dato kuno ang tawo, dagko sab ug utang. Nakaingon ko karon nga dato sab tingali ang Pilipinas sa? Hala kanindot no? Pakpak na sab!

Karon nahimong na lang landmark ang tower sa among barangay. Mura ba'g "lighthouse" sa halapad nga basakan. Sauna naa pa toy mokidlap-kidlap nga pulang bombilya sa tumoy sa tower panahon sa kagabhion. Para kuno to aron dili mabangga ang eroplano sa tower, mao naay suga sa tumoy (ambot lang!). Kadugayan nawala man to, naguba na gyod tingali.

Nakaingon ko nga pagkadako gyod diay sa kwartang nausik sa gobyerno tungod sa mga proyekto nga dili magamit. Dili lang ang telepono sa baranggay ang nahimong inutil. Naa pay daghan. Naa man gani nagtukod ug waiting shed bisan way tawo nga mag-atang ug sakyanan sa among dapit (dili na ni sa among baryo). Ang gamit mao ra gyod intawon ang ngalan sa pulitiko nga gisulat kay mao kuno'y naningkamot aron matukod ang maong proyekto. Pagkapait. Dili na ta mopakpak, apir na lang!

Isip anak sa usa ka mag-uuma, ang labing nasakitan nako mao ang pag-apod apod kaniadto sa golden kuhol pinaagi sa Department of Agriculture. Gamay pa ko niadto. Nalipay intawon kaayo ko kay nindot man tan-awon ang golden kuhol. Naay pay itlog nga color pink. Inamapingan intawon kaayo to sa akong tatay sa gamay nga "pond" taliwala sa paglaom nga makatabang to sa panginabuhian sa kabos intawong mag-uuma (kay naa man daw mopalit sa golden kuhol). Apan naunsa ba nga "peste" man diay sa humayan ang goldel kuhol. Pangan-on man diay nila ang gagmay pa nga humay. Pastilan, dagko na kaayog pahak ang basakan. Ug didto na dayon miapil sa salida ang ang agro-chemical companies nga naggikan pa sa imperyalistang nasud. Mahal ra ba. Agwanta noy, kay programa na sa DA. Kapait. Aw, hinoon dugay na man to. Pero karon padayon nga nagpas-an ang kabus nga mag-uuma sa "high cost of production" tungod sa "peste" nga gituyo pagpanghatag kaniadto.

Maayo ra sab tingali nga ang National Broadband Network (NBN) namatay o gipatay kay mura'g wa pa kasabot ang uban unsay gamit ana. Kinahanglan ba gyod o pwede na nga i-maximize kung unsay naa. Oy, dili halayo ang posibilidad nga mamalit unya ang gobyerno ug kompyuter aron ipang-apod apod sa baryo nga wa gani'y koryente (mura'g sa Lapu-Lapu City kuno). Walay imposible. Mao na bai Nep ug Mike, padayon mo sa pagtukaw pinaagi sa walay hunong nga pagsabwag sa impormasyon ngadto sa katawhan, bulahan walay magmahay sa kaulahian.

Ambot lang!

Ukay-ukay

Naay iro nga isog, naay iro nga hakog, dunay iro nga buotan. Daghan man ganahan ug iro. Naa sab mahadlok sa iro. Pero matod pa sa akong lolo, ang iro mag-iniro; ang tawo kinahanlang dili mosunod sa taras sa iro. Niadtong miaging adlaw, dunay pipila ka iro ang nag-ilogay sa basura nga gikalkal nila daplin sa karsada. Pagkaisog sa usa ka bayeng iro. Naa say nagpa-itoy itoy. Naa sab nagtan-aw lang. Mura'g naghulat kanus-a mahuman ang kumbati aron tingali mao na sab ang moukay sa basura.

Pero dili baya iro akong hisgutan. Dili sab ni kabahin sa mga gikahadlokan ni Sen. Miriam. Bahin kini sa personal nako nga gikahadlokan ug gikabalak-an pag-ayo. Ako man gong nabantayan nga mura ug dunay nausik nga panahon ang senado sa sige na lang ug imbistigar sa mga anomaliya sa gobyerno. Wala man koy supak sa pagpagawas sa kamatuoran. Gusto gani nako nga itaral sa bilanggoan ang mga nagbuling buling sa atong gobyerno pero ang buot nako mao nga kinahanglan dalhon kini sa "proper forum" - sa korte. Ang nahitabo man gud kung diha sa senado dalhon, mahimo mang "carnaval" ug tataw kaayo nga "personal agenda" lang sa ubang senador ang magpatigbabaw.

Si Noy Nene Pimentel bitaw (my apologies, good senator), klaro kaayo nga personal nga atake ang iyang mga pangutana kang Chairman Abalos. Nasuko gyod siya nga napildi iyang anak? Kay kung nakadaog unta si Koko Pimentel, duha na unta sila sa senado. Traditional politics.

Sa dihang nahimong chairperson sa blue ribbon committee sa senado si Peter Cayetano, nakulbaan ko kay basin unya magsige na lang ug imbistigar. Tuod man. Taym pa pila ka Cayetano ang lawmaker sa Pilipinas? Si Pia, si Peter, ug ang iyang asawa. Naay iro nga dili makontento ug usa lang ka bukog.

Taym pa, sa gikaingon ko na, dili dautan ang imbestigasyon labi na kung kini gamiton sa pagpanday sa balaod pero kung sa mga dautang laraw lang pod sa mga politiko, wa nay nada. Matod pa sa akong lolo, ang mga iro, mag-ilog gyod sa basura. Kay ngano? Bulawan ba diay ang bukog nga ialng ilogan? Dili bulawan, gamhanan. Gahom ang giilogan!

Ang mas lawom nga hinungdan sa mga imbistigasyon dili baya aron mapagawas ang kamatuoran ug masulbad ang kahiwian. Ang hinungdan mao ang dakong gusto sa uban nga malumpag ang kasamtangang administrasyon. Ug aron sila na sab ang mopuli'g hupot sa gahom. Kining ubang opisyal gani dili man makadawat sa pagtaas sa economic indicators, dili sila makadawat nga miuswag ug gamay ang ekonomiya sa nasod kay lagi dili sila gusto nga daygon ang uban.

Ang iro, magpaka-iro. Ang mga senador, dapat maghimo ug balaod alang sa kalambuan sa mga anak ni Noy Juan. Recess sa daw mo sa political prosecution. Kung naa untay kaso idirtso sa korte, mao man ang angay kay kung iagi sa senado, pasikat lang ang uban. Basin mahuman na lang ang session walay balaod nahimo.

Ambot lang!

Kumbira

Tulo na lang ka Biyernes, pista na sa amoa (among baryo). Karon pa lang gani mura'g mapanglantaw ko na ang pagpangandam sa dakong kumbira. Ambot ba bisan magsige ug reklamo ang mga tawo nga krisis ug nag-ilaid ang kahimtang, bongga man gyod ang pista labi na sa probinsiya.

Mao nga pagkahuman sa pista daghan magmulo sa ilang lawas, naay wa kahilisi, naay nalab-ana ug kaon ug mitaas ang presyon sa dugo, naay hang-over, ug uban pa. Basta kumbira abunda gyod ang humba, litson ug uban pa.

Gawas sa baboy, dili pod mawala ang karneng kabaw matag pista sa Sta. Cruz. Usahay tulo ka kabaw ang ihawon unya ambitan lang ni sa mga tawo. Tapok-tapok man ang karne, sa akong nahibaw-an, dili mokubos sa usa ka libo ang tapok. Kaluoy sa kabaw ihawon sa? Mura man to akong nadungan nga bawal na ihawon ang kabaw, pero naa man gihapon daghan mag-ihaw. Pero unsaon nga potaheng kabaw man ang kinaham ni mayor. Unya kay siya man ang bisita sa akong uyuan nga kapitan.

Unsaon man gud nga karneng kabaw man ang pangitaon sa mangumbirahay. Daghan baya lami-an sa karne nga kabaw kay dili kuno sumo. Usa pa, talagsa ra nang kabaw. Ang karneng baboy dali ra baya mapalit. Samtang ang kabaw dili mabasta-basta ug ihaw.

Maayo na lang walay mag-ihaw ug kabayo. Unsaon na lang.

Ambot ug ngano pero maulaw man ko mamista o mangumbira. Ok lang nako mulaag sa mga amigo kung pista basta dili lang kaon gyod ang tirada, dili hinoon ko maulaw nga inom ang adtoon (noon yun, hindi na ngayon ---buotan na man ko). Sa akong mahimunduman kausa ra ko nakapamista (dala man pamisita), didto sa Tambulig sa kanhi ko hinigugma. Sayo pa gani, didto na ko hangtod didto naabtan sa kagabhion ug buntag na nga nakauli. Wa ra man ko naulaw.

Ang pista sa amoa mura'g reunion sa mga silingan nga nanglangyaw intawon aron molambo ang kinabuhi. Alegre gyod kaayo.

Bai Nep ug Kungseng kanus-a gani tong pista sa Ozamiz? Oi, Donya Tikya, September man pod ang pista sa Iligan, diba? Mao na bai tinood nga botbot, dalikyat lang ug uli kay mangumbira ta. Kay kung didto ta sa ilang Donya Tikya, dili ko maulaw bisan magbinuntagay ug kilaw ug ku-an, kaon ug ku-an..basta..ayaw lang nang kabaw.. hehe..

Enjoy your weekend.

Ambot lang!

Pikpik

Shoulder tapping (pikpik) is a friendly gesture which means, assurance, and encouragement.

Nagsingabot man ang pista niadto sa Mahayag (September) sa dihang mikatap ang makalilisang nga sulti-sulti. Sumala pa sa mga hungihong ug tabi, duna kunoy 10 ka mga mistoryosong tawo ang miabot sa lungsod. Gidudahan nga kining mga tawhana, gikan sa Dipolog (wa ra ba gyod ni napamatud-i). Ang ila kunong tumong ug tuyo sa paglangyaw sa Mahayag aron hiloan ang mga tawo pinaagi sa pikpik ug palatay.

Alegre gyod hinoon kay tiaw mo kung naay mopikpik, kaila man o dili, balusan man gyod ug pikpik. Pikpik diri, pikpik didto, way undang nga pinikpikay! (exaggerated)

Kung pikpikon man gud daw, kinahanglan gyod nga mobalos aron masumpa. Kuyaw baya po kuno kung mahiloan ka sa pipik, mulagom daw ka, unya makuyapan, unya mamatay. Kinsa bay dili malisang niana?

Kay duol na lagi ang pista, naa gyoy perya. Daghan gihapong tawo oi, mura wa mahadlok sa mga pasidaan sa mga katigulangan. Aw, naa baya poy alkontra, lana ug tawas tapol, ug para sigurado, balos gyod ug pipik.

Ang sakit naa baya'y tambal; ang pikpik naa poy alkontra. Uso kaayo ato ang habak, lana, ug kana laging tawas tapol. Naapil baya pod ko'g kalisang ato mao nga mihanyo gyod ko sa akong nanay nga palitan ko ug tawas tapol. Wa man gyod ko paliti. Dili man siya motuo ana.

Karon di na ko mahadlok pikpikon. Kung gusto mo mopikpik nako, ari lang sa Sugbo, pikpika ko, bisan binuntagay pa.

Ambot lang!!!

PS: Nawala ra man tong makalilisang nga sulti-sulti. Wa gyod toy kamatuoran. Kauban ra to sa pari nga way ulo. Haay.. daghan kaayong version ang mga kutso-kutso ning kalibutan sa mga batang buatan! Unsa pa..hehe..

Pisot

Kung maglami na gani ang tagayan sa tuba ni David, maglami sab ang istorya. Ambot ba nganong sa susama niini nga eksina mahisgutan man ang nga pisot sa Sta. Cruz.

Sa paghisgot-hisgot usahay dili gyod kalikayan nga mahisgutan ang akong ngalan ug si Dodong nga akong ig-agaw. Unsaon nga sa dihang nagpatuli mi kang Ruhil (pila na ka tuig ang milabay) pinaagi sa pakang, mihubag man pag-ayo ang samad. Na-impekted, matod pa sa akong iyaan. Maayo na lang gani kay nadali mi pagdala sa doktor, kung wala pa, namatay unta mi sa tetanus. Delikado man gyod ning pakang.

Pastilan, mangatawa gyod sila kay tiaw mo nga natunong pa gyod to nga pista sa among baryo (kaniadto Mayo tres ang pista sa Sta. Cruz, karon Setyembre 14 na) mao nga ang mga bisita sa akong nanay nga halos mga maestra, nakahibalo gyod sa akong nahiaguman, unya nahimo gyod tong test case para ang kadaghanan sa mga bata sa doktor na gyod ipatuli ug dili sa pakang.

Hinoon naanad na man ko sa ilang kantiyaw. Usa pa dili man kaayo ulaw kay bisan naingon niadto ang nahitabo, natuli man gyod mi ug dili sama sa pipila ka lugas nga mga lalaki sa Sta. Cruz nga wala gyod intawon.

Matod pa ni bai Junjun, wa gyod intawon mi nahiapil sa listahan sa mga pisot sa among baryo. Malas lang kay nagkamatis nga kapalaran ang akong nasinati. Ambot lang!

Hisgut-hisgut ra man ning atoa (ngano man gyod nga mao ni akong topic, pero sige lang, padayonon nato ni), pero daghan gyod ang nagpamatuod nga silang Berto (alias ra ni ha), ug si Junior, mga pisot daw. Usa nga nagpamatuod ang asawa ni Berto kay nag-away man sila atol sa taboan sa purok. Unya daghan ang nakadungog. Kini pod usahay magtiayun, dili sab unta i-bulgar ilang kaugalingong baho.

Si Junior kay nakit-an man gyod daw ni Nong Bugoy samtang nangihi usa ka hapon samtang nag-inom sila. Ambot ba, nganong gilili man gyod to niya. Pagkabugoy!

Kung kini na gani nga "topic" ang pagahisgutan, mura gyod sila'g gigitik sa tuba sa tumang kahimuot. Daghan na man gud nga panghitabo (kasagaran kataw-anan) nga nagsugod lang sa sungog-sungog nga pisot.

Unsaon nga kini si Berto manghagit man ug tinigbasay kung ingnon nga siya pisot. Kung maghisgot ug pisot unya naa siya naminaw, magduda dayon nga siya gipadungo-dungog, manukmag gyod kung dili mabantayan.

Matod pa sa kadaghanan, tinuod gyod nga siya pisot sumala sa giingon sa iyang asawa kay masuko man. Ang masuko tinuod baya. Hinoon, kung dili sab siya masuko, naa man sab magduda nga tinuod kay wala man masuko. Ambot lang!

Si Bebot, among silingan, dili gyod ni kaayo mag-apil-apil sa tagay. Mulikay-likay kay unsaon nga apil man siya sa listahan. Luoy baya sad.

Apan ngano ba gyod nga padak-on man ni? Kay ngano ba'g pisot sila? Sa ubang nasod bitaw, naa man wala magpatuli. Dili daw mutubo unya lusparon ang mga dili magpatuli, matod pa sa akong lolo mao nga kinahanglan gyod magpatuli.

Kini ra bang sungog nga pisot hayan makahaling ug mainit nga lantugi, sumbagay ug grabeng away. Maayo na lang kay wala pay nagpatay sa among baryo tungod sa maong sungog.

Ang uban sad muingon nga ang mga Hilonggo daw mga pisot. Oi, Hilonggo baya pod mi ug kaliwat pero indi man tuod nga pisot kami ya. Depende lang gid na ta tawo eh.

Si Berto hinoon kaliwat ug Hilonggo pero si Junior Cebuano baya ug kaliwat. Tan-awa ra, dili gyod ta makaingon nga sa kaliwat na o unsa pa man. Depende ra gyod na sa indibidwal. Sakit baya pod na. (hehehe)

Apan ngano ba gyod nga usbon man ang binuhat sa Diyos, komento sa akong amigo. Bitaw sa?

Ambot lang!