Tumban Makapi-ang

Matud pa, ang damgo baliktad. Kung nagdamgo ka nga naambongan na ka, bali na - milaksot hinoon ka. Kung magdamgo ka nga nakaihi sa banig, bali na - wala ka nakaihi. Kung magdamgo hinoon ka'g baha, siguradong maka-ihi ka.

Apan naay nindot nga damgo. Kana kunong magdamgo ka nga nalibang, maayo daw na nga tilimad-on kay ang ta[*] nagsimbolo kuno na sa bulawa'g salapi. Sa damgo, kung mas daghan ang migawas, ang kwarta pod kuno nimo mangawas. Kung nagdamgo ka nga nakatunob og "inundok", swerte daw na sa suwertres. Ambot lang ha, pero katohuan-dili baya ning akong gisulti. Ayaw lang mo'g tuo kay wa man sab ta nagdali.

Nakahinumdum lang ko sa usa ka tigmo kaniadto. Bukid sa Malindang, tumban makapi-ang. Ang tubag: ta[*] o hugaw sa tawo.

Nagduda baya gyod ko nga nahimo ang maong tigmo kay kani-adto man gud kasagaran walay kasilyas ang mga tawo. Mao nga kung dili na mapugngan, modagan lang sa kasaginan, pwede sab sa kasagbutan. Apan, matod pa nila, mas hayahay sa kamaisan.

Mao tingali nga daghan ang naglagot sa usa ka advertisement nga nagkanayon, sa bukid walay papel, uy! Unsaon, sumpayan man sab og, ikiskis ang hagunoy, noy!

Mao na nga kung matumban ang "tinapok", mokingking intawon ang tiil. Lalim ba gud nang makatunob ka. Mao na nga ang maong "inundok" nga matumban, makapi-ang.

Kaniadto pa hinoon to. Karon, daghan na baya ang nagtukod ug kasilyas. Naa pa man gani toy gipanghatag nga toilet bowl sa among baryo. Sa ato pa nakakita ang kagamhanan sa maong suliran.

Ang saktong paghipos sa atong hugaw importante baya sab kay aron malayo sab ta sa mga sakit pa. Gani ang dili paghugas sa mga kamot, magdala man ug sakit. Unsa na kaha kung magpasad na ang "inundok". Tugdunan baya na'g mangtas nga lagong nga gusto gyod motungtong sab sa atong ilong.

Bisan pa sa mga kausaban sa atong katilingban, matod pa sa Department of Health (DOH), dili mokubos sa upat ka milyon ka panimalay ang walay kasilyas. Sa Environmental Health Report sa DOH niadtong 2006, sa 16 milyones ka mga panimalay sa tibuok nasud, upat ka milyon niini ang walay kasilyas. Ang upat ka milyon nga panimalay, nagkatag sa mga kabaryuhan, sa kabaybayunan, sa mga dagkong dakbayan ilabi na sa Manila ug Sugbo.

Mao tingali na nga bisan sa kamaayo nga mobansay og mga doktor, nars ug uban pa, sa atong mga kolehiyo ug unibersidad, padayon gihapon nga pi-ang ang ang kinatibuk-ang estado sa panglawas sa mga Filipino. Hinoon daghan man sa atong maayong doktor ug uban pang health professionals nanglangyaw man. Mao nga nga maingon nato gamay pa gihapon ang na-serbisyuhan sa atong mga banggiitang health professionals.

Gani daghan pang mga nagsakit nga mga Filipino ang mamatay na lang nga wala gani mahiling sa doktor. Mao nga aron dili kaayo ta masakitan og aron madat-ugan ang walay pagpakabana sa mga nangatungdanan, ingnon na lang nato nga sila gipaktol o gidautan. Sa ingon niiana, lana sa Biyernes Santo ra ang idapat. Igo na kana aron mabati sa masakiton nga siya gi-atiman.

Dili man sab tingali maayo nga ingnon nato nga ang upat ka milyon ka panimalay nga walay kasilyas mga hugawan. Kay sa tinuod lang, walay tawong gusto sa hugaw nga katilingban. Ambot kung angay bang isulti nga wala nanumbaling ang kaganhanan sa maong dugay na nga suliran. Angayan kaha nga ingnon nato nga tungod kini sa kawad-on ug kakabos mao nga dili na makakalot ang uban aron didto ilubong ang hugaw nga angay hiposon?

Walay bisan usa nga mabasol. Kitang tanan adunay tulubagon niini. Ang managsilingan, adunay tulubagon niini. Ang kagamhanan, adunay tulubagon.

Sa katilingban diin ang bug-at nga hinisgutanan mao ang paglinabayay'g politikanhong hugaw, dili ikatingala nga adunay hugawn'g inundok nga gipanglabay sa karsada; mga pinutos nga nanglutaw sa itom nga estero; ug hugawn'g tinapok nga gipiyestahan sa mga iro ug sa mga nagpaka-iro.

Magdamgo na lang ta uy!

Ambot lang!

*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), April 7 - 13, 2008 issue.

Visit also: Third Wave
Contact me: Send Mail
Subscribe in a reader