Pangape lang sir!

Kining dili ra kaayo ta katahaan duna gyo'y manitsit nato. Pssst! Kining buotan lagi ta, siyempre molingi gyod. Ana! Si madam, nangamay man. Pangape lang sir!

Pila ba ang kape karon? Nakapangutana ko sa akong kaugalingon. Dili kaha bugnaw na ang kape ni madam? Basin parat-parat na ba. Dili na lang gyod ko uy. Mipahiyon na lang ko ug mihunghung, no, thanks! Kagilok baya. Aw, dili na lang god nato lainon pagsabot kay kape ra man ang buot nakong hisgutan.

Mibalik man gud ni sa akong panumduman samtang naghigop ko sa akong pang-upat ka mug nga kape. Pila na kaha ka balde este mug ang akong nahurot sukad ko masugod sa pagpangape? Ang akong paghigop sa lami-an ug init nga kape gitawag nga mug shot.

Daghan kaayo ang mahilig sa kape, gani nahimo na man kining tipik sa kinabuhi sa Pinoy. Hilig man gud ta'g painit sa tiyan.

Kining pagpangape kabahin na baya sa atong kultura. Gani moingon man gani kita'g, mangape 'sa ta o dili kaha nakapangape na ka? isip pagtimbaya o pag-abi-abi sa kaila, higala o bisita. Sa ato pa, ang kape nahimong kabahin sa atong pakiglambigit sa usag-usa.

Kining kape man god makapalagsik, makapaabtik ba. Mao nga ang akong Tatay, sa dili pa moadto sa uma, mangape gyod to. Mao tingali nga naliwat ko kay maniguro man gyod ko'g pangape sa dili pa ko molakaw aron motrabaho. Ug samtang nagtrabaho, siyempre anaa gyod ang kape.

Magpares ra ba gyod kuno 'ning kape ug pandesal. Sa uban kape ug puto ang paborito; sa akong amigo gusto'g kape'g bingka; naa sab mas mopili sa kape'g budbud; pero ang uban, ibahog sa bahaw ang init nga kape.

Para sa uban, lami ang kape'ng sinagula'g gatas evaporada. Mao man ni ang nauso sa painitan. Pero mas lami-an pa ko sa kape nga way sagol, kanang itom gyod ba. Mas matagamtam man gud ang kalami ug makapahupay ang kahumot.

Kadtong akong iyaan mas piliin gyod ang pure nga kape. Duna man gud siya'y tanom nga kape. Taas kaayo ang proseso sa dili pa mahigop ang kape; pupu-on ang bunga gikan sa puno-an, ibulad, lubkon aron mawala ang tipaka unya sangagon ang liso. Ang sinangag nga liso galingon, ang resulta, pure coffee powder. Mao na dayon kadtoy kutawon pero kinahanlan pa nga salaon dili sama sa baligya nga instant coffee nga mainom dayon. Ang pure nga kape ang akong gihandom sa pagkakaron.

Balikan nato si madam nga nanghanggat nako nga mangape o nangayo ba to'g pangkape. Unsa kaha kung akong balikan? Dili kaha ko gabaan kay ako tong gibalibaran? Sa makasabot lang gud.

Ambot lang!

Visit also: Third Wave
Subscribe in a reader

Bala ang Hustisya'g Balaod?

_________________________________________________
..the city smells of guns and goons
-gikan sa kantang Suroysuroy, Missing Filemon

_________________________________________________

Makapanlimbaw't sa balahibo ang mga balita. Hilabihan na ka ngilngig ug linu-og ang mga paghunos sa kinabuhi sa tawo. Matod pa sa akong uyu-an, mas mahal pa ang kabaw kaysa kinabuhi sa tawo. Gani mas mahal pa kuno ang cellphone kay ang mga manlabnihay, wa nay duhaduha nga mopatay. Ang mga tulisan dili sab mahadlok mopatay. Idugang pa nato ang ma hired killers ug mga vigilante killers.

Daghan ang dili makatuo sa nadangatan ni Atty. Richard William Sison. Sa walay kukaluoy ug walay kukahadlok ang manlalaban gipusil-patay sa dalang V. Sotto ug M.J. Cuenco sa dakbayan sa Sugbo.

Gihimo ang linuog nga krimen mga alas-onse sa buntag, sa lugar diin anaay daghang tawo ug sakyanan. Pagkamaldito gyod sa kriminal kay matod pa sa mga nakakita, nag-angkas lang ang mamumuno sa motorsiklo. Sa dihang mihunong ang sakyanan ni Atty. Sison, mikanaog ang kriminal ug dayon paulan sa bala.

Dili na bag-o sa Sugbo ang pagpusil-patay; krimeng walay kasulbaran; ug labaw na nga dili bag-o nga ang mga manununo mogamit sa kalibre 45 ug mosakay sa motorsiklo. Kini pipila lamang sa mga hulagway sa misteryosong mamumuno sa Sugbo nga mas naila sa tawag nga vigilante. Lakip na tingali sa bokabularyo dinhi ang maong pulong.

Niining bag-o, adunay laing pagpatay ang nakapa-ukay sa Sugbo. Una niini ang suspetsado sa nahitabong tulis sa usa ka banko sa Carcar. Human nakapiyansa ug nakagawas sa prisohan, gi-ambush-patay.

Laing hitabo mao ang pag-ambush-patay suspetsado sa pagpangilad (budolbudol gang) . Pipila pa lang gani ka metros gikan sa prisohan (nakapiyansa maong nakagawas), gipaulan sab og bala.

Ang duha ka kaso nga akong nahisgutan giisip nga buhat na sab sa mga vigilante killers ug kini wala kaayo nakapaguol sa mga Sugbuanon. Ang mga biktima adunay kaso sa korte nga giatubang ug mga suspetsado sila sa krimen nga gisalikway sa kinabag-an. Gani adunay daghang miingon nga maayo ra sab na aron masilhigan ang mga sagbot sa katilingban. Apan angay natong hinumduman nga sila suspetsado pa lamang.

Kadaghanan sa mga gipangpatay sa mga vigilante killers mao kadtong adunay mga nahimong krimen sa katilingban - mga giisip nga sagbot sa katilingban. Igo na ba kining rason aron hunusan sila sa kinabuhi?

Mipagawas sa iyang reaksiyon ang mayor sa Sugbo, Tomas Osmeña, nga sa iyang tan-aw, mas epektibo pa ang mga vigilante kaysa pagpabanhaw sa death penalty. Pagkangilngig sa gibuhi-ang pulong sa mayor. Dili gyod unta angay isulti sa usa ka amahan sa dakbayan.

Ang nahitabo kang Atty. Sison posible nga way kalabutan ang mga vigilante tungod kay dili sama sa ubang gipangpatay sa Sugbo, siya usa ka ligdong nga tawo ug walay krimen nga nahimo.

Bisan kinsa ang gipatay, abogado man o suspetsado sa krimen, usa gihapon kini ka dako nga kasaypanan ug pagyatak sa katungod nga mabuhi ning kalibutang gubot.

Ang mga linuog nga pagpatay dinhi sa Sugbo dako kaayong hampak sa mga namunu-an. Ang mga tinugyanan sa balaod angayan gyod unta nga maghimo ug mga lakang aron sa dinali-ang kasulbaran sa mga nanghitabo aron dili masilsil sa panumduman sa mga Sugbuanon nga ang bala mao ang gitawag nga hustisya.

Kung makapanlimbaw't sa balahibo ang mga patay, mas manlimbaw't ang akong balahibo maminaw sa akong mga amigo nga moingon, mayra'g pamatyon sila (tulisan, manlugusay, mga manggamitay) sa mga vigilante. Ug dili ko makatuo nga lakip na ang mga magsisibya ug mga dagkong opisyal sa Sugbo, mura halos dapig sa mga vigilante.

Bisan ania ko sa gitawag nga siyudad, bati-on nako usahay ang dakong kabalaka ug kahadlok kay mura ba'g nagpahipi lamang ang mga mangtas og nagpaabot lamang sa mga inosenteng biktima. Ang mga mangtas nga nangbiktima, pamatyon lang sab sa laing mangtas.

Dili ba mao kini ang hulagway sa karaang lasang?

Ambot lang!

*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), May 19 - 25, 2008 issue.

Visit also: Third Wave
Subscribe in a reader

To finish my studies

Ang pinakasayon ug kasagarang isulat sa formal theme mao kini:

My ambition in life is to finish my studies.

Mao man gyod na ang pangandoy sa matag Filipino - ang makatapos sa pagtu-on aron makahaw-as sa kapit-os sa kinabuhi. Ang edukasyon man gud kuno mao ang bugtong bahandi nga magasa sa mga ginikanan ngadto sa ilang mga anak nga dili ug dili gayod malaksi. Ngilngiga ah! Tinuod bitaw na.

Apan sa matod pa sa Department of Education (DepEd), sa usa ka gatos ka mga tinun-an nga misulod sa grade one, 43 ra ang makahuman sa high school; 23 kanila ang motongtong sa kolehiyo; 14 lamang ang makatapos. Asa na man diay ang 86? Wala ba silay ambisyon nga makatapos sa kolihiyo? Dili baya. Nag-unang hinungdan mao gyod ang kalisod. Mahal ang pagpa-edukar. Tungod ba kay dakong negosyo ang edukasyon? Dili nako kini tubagon.

Sa kadaghan sa mga kolehiyo ug unibersidad sa Pilipinas, daghan kaayo ta'g kapilian. Adunay mahal, duna say barato; dunay gobyerno, daghan ang pribado. Dunay nagkalain-lain ang kuro duna sab Nursing ra. Silang tanan moingon nga ang ilang institusyon nanglantaw sa de-kalidad nga edukasyon.

Tungod lagi kay dunay kompetinsiya, nag-iyahay na lang intawon sila'g paningkamot aron makakuha'g estudyante. Ang mga hilig sa TV, radyo, newspaper, ug billboard makaingon gyod nga ngilngig sab ning advertisement sa mga tulunghaan.

Dunay mikotrata og artista aron mo-endorso sa ilang tunghaan, dunay manghatag kuno ug laptop. Kanindot no? Duna sab magsige hatag ug discount, lupig pa'y SM, kay sila sige'g sale. Daghan ang manghatag og nipis nga T-shirt, labakara, kalo ug uban pa upon enrollment. Dunay manghagad nga liboton ang kalibutan nga libre basta mo-enroll sa BSMT (Nautical). Ang uban mibalandra gyod, earn dollars, be a nurse. Dunay sab miingon nga help your country, enroll in nursing. Kung gimahal ninyo ang inyong nasud, pag-nars kuno mo.

Sa edukasyon, dili man ang kitaong salapi ang himoong pundasyon. Pananglitan, kung ang usa ka dalaga mokuha sa kursong edukasyon aron makalangyaw sa Amerika, lahi na kaysa magtuon ka sa Education aron mag-edukar ugma damlag.

Duna koy nadungog nga advertisement nga ang musical score mao ang nasudnong awit sa Pilipinas. Dili nako masabtan ngano. Apan ang labing ngilngig mao ang pasalig sa uban nga kung mo-enroll sa ilang kurso, sigurado nga makatrabaho dayon.

Kinsay dili ganahan mo-eskwela sa kolehiyo nga bisan Agosto na, nakabalandra gihapon ang Enrollment now going on ug sa ilang billboard nakataplak ang Enroll Now!

Apan unsa ba gyod ang kalidad sa atong kolehiyo ug unibersidad? Tan-awon ta ra gud ang national passing rate sa mga licensure examinations. Niadtong 1995, 41.61% ang average national passing rate sa nasud sumala pa sa Commission on Higher Education (CHED). Sa ato pa, sobra sa katunga ang dili makapasar sa licensure examination. Nitaas kini ug diyutay sa 2001, 48.30% apan mihagpa ngadto sa 41.71% niadtong 2003. Sa ato pa, dili man matawag nga ubos kaayo ang kalidad sa atong edukasyon apan dili gyod ta makaingon nga maayo na ang 40%

Dili na lang ni nato ilipod-lipod pa. Daghan sa mga kolihiyo ang kulang sa pasilidad ug katakos sa paghatag sa de-kalidad nga edukasyon. Ang uban gani nila, nagpa-gradwet lang pero maihap lang sa ilang graduate ang makapasar sa licensure exam. Ang uban sa mga makaloluoy nga estudyante, mi-graduate apan dili pa pwedeng makakuha sa licensure examination kay diay ang kurso nga ilang nahuman, dili pa recognized sa CHED. Pagkapait!

Kining kurso nga nursing maoy number one. Daghan man gusto mag-nurse mao nga midagsang pag-ayo ang mga nursing schools nga kadudahan kaayo ang katakos nga makahatag ug de kalidad nga edukasyon. Dili man malilong ba nga daghang mga kolihiyo nga mikalit lang pagtunga pagtakdol. Hinoon, katungod man nila ang magtukod ug tulunghaan. Apan kung ang gilantaw ang kalidad sa edukasyon og dili ang ginansiya, tingali dili ingon niini kadaghan ang kolihiyo sa nasud.

Ang ato lang ba, kung nabaligya na ang kabaw, naprenda na ang kalubi-an para sa edukasyon apan ang ulo habolan pa diay kaayo. Lisod tunlon ang hilaw-lata, dili ba?

Managlahi man ang atong panglantaw ug magkasumpaki man ang atong opinyon, ang importante nga hangtod sa kamatayon mapuy-an nato ug padayong i-respeto ang balaanong katungod sa pagpadayag.

Ambot lang!

*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), May 12 - 18, 2008 issue.

Visit also: Third Wave
Subscribe in a reader

Yawyaw sa Barberohan

Ang tuig 2008 kuno ang tuig sa mga igsoon nato nga mahuyang - mga miyembro ba sa gitawag nga "third sex". Nadunggan ra baya ni nako sa barberohan sa merkado sa Mandaue samtang nagpaputol ko sa akong ulo este buhok diay. Igo na lang ko sa pagpahiyon samtang naminaw sa mga tabi-an kaayo nga mga barbero.

Una man gud nilang gilantugi-an mao ang kaso ni Jan-Jan (dili tinuod nga pangalan), nga gi-operahan didto sa Vicente Sotto Memorial Medical Center (VSMMC) tungod kay dunay sudlanan sa pahumot nga mapasok sa iyang lubot. Nahimo gyod intawon tong sumsuman sa mga tabi kay unsaon man sab gibidyuhan man ang operasyon. Dili baya gyod to maayo ang gihimo sa mga "medical staff" nga pagbidyu ug pagyaga-yaga kay pagyatak baya to sa tawhanong katungod ni Jan-Jan (dili lagi na tinuod niya nga ngalan).

Bisan unsa na lang ang ilang panahom sa isyu sa sudlanan sa pahumot nga nahuot sa lubot. Dunay miingon nga angay tangtangan sa lisensiya ang mga doktor ug nars para motagam, duna say miingon nga angay ra sab nga mirisi kang Jan-Jan. Ambot kataw-anan tingali kay nagsige man sila'g tisngi. Baya, sa katabi-an sa mga barbero kahadlok baya kung hastang dunggan namo maapil og putol.

Dunay misagbat nga midagsang na kuno karon ang mga mahuyang. Bisan asa kuno dunay parlor. Karon pa siya kabantay? Matod pa nga niadtong miaging Sinulog daghan kanila ang mi-rampa.

Taym pa, mura'g ulahi na kaayo ang maong obserbasyon da. Angay hinumduman nga kung wala baya sila, dili magmalampuson ang Sinulog (ambot lang!). Niadtong Sinulog, daghan kanila nagsul-ob sa sapot sa mga babaye ug gisasayaw-sayaw ang imahe sa Sto. Niño.

Ingon ana man gyod na ba basta pista, labi na kung rayna-rayna, indigay sa kaanyag, street dancing ug uban pa. Pero dili gyod ingon nga midagsang ang mga mahuyang. Naa gyod sila sa katilingban. Pareho ra gud na nga dili baya ta maka-ingon nga midagsang ang mga uwagan nga maga lalaki, o ang mga maldita nga babaye. Bisan pa lalison na, naa na gyod na silang daan.

Kay bulan man karon sa Mayo, uso na sab ang Santacrusan. Mao man gani nga nasagmuyo intawon si Manila Cardinal Gaudencio Rosales sa uban nga nagpa-sagala kay inay mga babaye ang hinoong Reyna Elena, mga mahuyang na man hinoon ang giparampa, este gipa-prosisyon.

Pero ang nakatingkag sa akong dunggan mao ang gipaboto (nga estorya ba) sa usa ka barbero. Matod pa niya kota kuno sa mga mahuyang ang Mandaue. Mikunot akong agtang. Ngano gud tawon, pangutana pa nako sa hilom. Wala na nako madungog pa ang estoryang pangbarbero kay miuli na ko. Moadto pa man gud ko sa ukay-ukayan, mang-hearing ug numero sa "lastre" basin swertehon ba. Bitaw, binutbot ra baya ning akoa basin motuo mo ba nga ang hearing 143. Patdi nya sir!

Ambot unsa ka-tinuod nga ang tanang parlor sa Mandaue nagkahiusa kuno sa pag-suporta sa usa ka kandidato pagka-mayor niadtong niaging eleksiyon. Dili sab nato naingon nga sila nakapadaug kay wa man ta makahibalo kung midaug ba ang maong kandidato. Pero kung sabton nato pag-ayo, kung adunay gitawag "women's block" sa pulitika, aduna na sab diay "third sex block". Mao tingali nakaingon si manoy barbero nga kota "nila" ang Mandaue.

Tinuod baya tingali kay ning pista sa Mandaue, naa man gyod ang gitawag nga "Miss Gay contest". Pero sa gikaingon ko na, dili na maoy basehan. Aw, kung tinuod, wa may problima ana ba. Basta sa akong nahibaw-an bingka ang sikat sa Mandaue. Lami ra ba gyod kuno ang bingka sa Mandaue matod pa ni bai Ramses.

Kini hinoon atoa, hisgut-hisgot ra man ni. Dili man tingali ni dautan ba. Dili sab ni isyu. Labaw na nga wala ta namulitika.

Ambot lang!

*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), May 5 - 11, 2008 issue.

Visit also: Third Wave
Subscribe in a reader

Mga Lugas sa Isyu sa Bugas

Nagnihit ba gyod ang bugas o mitaas lang ang presyo? Mikunhod ba ang produksiyon sa humay o mas midaghan ang mikunsumo sa bugas? Gipangtagu-an kaha ang ubang bugas o gihinay-hinay lang sa pagpagawas aron ang presyo motaas?

Daghang pangutana ang naglibot karon sa nagkainit nga isyu bahin sa bugas. Daghan usab ang tubag. Kasagaran moingon nga sila ang sakto. Kasagaran mopasangil. Kasagaran, inay makatabang makapasamot na hinoon sa kaguliyang.

Dinhi sa Pilipinas, makita nato nga maglinya ang mga tawo sa tindahan nga nagbaligya og NFA rice. Gusto lang sila makabarato. Kung dako lang unta sila'g sweldo dili man unta sila maglinya sa tag 18 matag kilo nga NFA rice. Apan wala kini nagpasabot nga wala na gyoy laing bugas nga mapalit.

Wala pa hinoon ta'y nakita nga nagpatay tungod kay nag-ilog sa bugas sama sa nahitabo sa ubang nasod. Apan sa "report" sa Reuters giingon nga "food riots had broken out in several African countries, Indonesia, the Philippines and Haiti". Ang BBC mitaho sab nga, "sharp rises (food prices) have led to protests and unrest in many countries, including Egypt, Ivory Coast, Ethiopia, the Philippines and Indonesia." Nganong naapil gud tawon ang Pilipinas nga layo ra man ta sa nahitabo sa ubang nanganlan nga nasud. Naa man tay bugas, hilabihan lang kamahal.

Sa ato pa, gipasamot sa mga taho sa media ang nasinati nato karon. Kung daghan ang motuo sa maong mga taho, magkaguliyang gyod kay mamalit na man unya sila'g daghan, maniguro ba.

Namimaw ko sa mga paghisgut-hisgut sa radyo bahin sa niini nga isyu, dunay mga magsisibya nga miyawyaw nga si Presidente Gloria Arroyo kuno ang mabasol sa krisis bugas sa tibuok kalibutan. Ambot dili maklaro kung giunsa ni Arroyo. Ang ilang pasangil mao nga sa dihang gi-anunsiyo sa presindente nga mopalit ta'g bugas, makaparatol kuno kini sa kalibutan - ang resulta, nagmahal ang bugas. Naunsa baya.

Sa akong mahimumduman ang UN baya to sige pahimangno nga adunay nagsingabot nga pangkalibutanong krisis sa pagkaon. Ang pahimangno naggumikan sa na-obserbahang pagkunhod sa produksiyon sa pagkaon sama sa bugas ug trigo sa kalibutan. Tungod sa maong pahimangno, misaka pag-ayo ang "demand" og intonsis, misaka sab ang presyo. Apan, kung tuki-on gyod pag-ayo, hilabihan gyod ang pagkunhod sa produksiyon tungod sa pag-usab usab sa panahon.

Usa sa mga sugyot nga akong nadungog aron dili kaayo ta maglisod mao ang pagkaon og lagutmon sama sa kamoteng-bagon, kamoteng-kahoy, saging ug uban. Wa man nay problema kay mokaon man gyod ta ana. Apan mao lagi, unsaon man nga mangita man gyod ang atong hunahuna og kan-on. Mas bug-at man gyod kuno'g busog ang kan-on kay sa lagutmon.

Naa sab misugyot nga imbis usa ka bandihado nga "luto" ang kaonon, kunhuran na lang kini sa usa ka plato. Pero ang seryoso nga sugyod mao ang pagdaginot - kana bang dili unta magbilin ug mumho sa plato ug dili ilabay ang bahaw. Kining bahaw baya lami man hinoong tinughong. Naay nagsugyot nga maglugaw na lang kuno kay aron dakong daginot. Apan lahi ang sugyot sa akong amigo. Mokaon na lang kuno ta'g panalagsa, tutal kung maglabad ang atong ulo duna na may baratong tambal nga baligya, pirmahan na baya sa presidente ang balaod nga "Cheaper Medicine". Mao na nga kung maglabad atong ulo paghunahuna sa krisis, dili lang ta mabalaka kay dunay baratong tambal alang niana higala. Kataw-anan.

Naay programa ang probinsiya sa Sugbo sa pagdaginot sa bugas - ang gitawag nga "sinanduloy" o "sinaksak". Gisugyot sa kapitolyo (Cebu) nga sagulan ug kamote ang bugas nga lung-agon aron modaghan. Sa ato pa, 50% ang bugas, 50% ang kamote. Makadaginot kuno ta'g bugas sa maong pamaagi.

Ning bag-o pa lang nakapasamot sa kabalaka sa mga mamalitay ang gitahong paghulma sa gitawag nga "Mekong River rice cartel". Kung mao na, ang bugas mahisama na sa lana nga gi-kontrol sa OPEC. Kuyaw na ni da. Kaniadto ang "spices" maoy gikagubtan. Unya gikagubtan ang lana, karon hasta ang bugas?

Ambot lang!

*Napatik sa Panguil Bay Monitor (Ozamiz City), May 26 - June 1, 2008 issue.

Visit also: Third Wave
Subscribe in a reader